چکیده:
بسیاری معتقدند شکل‌گیری شهرهای ما براساس اقلیم و جبر اقلیمی بوده‌است. ولی با نگاهی دقیق‌تر به شهرهایی مانند بوشهر و اصفهان و سمنان و نمونه‌های بسیار دیگر، مشاهده می‌شود هر کدام مطابق فرهنگ زمانه خود و در ارتباط با عناصر شاخصی که بعضا ساخته دست بشر بوده‌است، شکل گرفته‌اند. در شهر سمنان شاهد تعامل نیرومند بین شهر و سامانه توزیع آب هستیم. سامانه‌ای که حاصل و تبلور کامل «فرهنگ جمعی و تاریخی» است. ساختاری که از سده چهارم هجری وجود دارد و در سده‌های هفتم و هشتم، با زعامت بزرگانی چون شیخ‌علاءالدوله سمنانی سامان حقوقی و قانونی یافته‌است. ساختاری متشکل از نهرها و آب‌پخش‌ها که در طول سده‌های طولانی پابرجا مانده و تبدیل به نخ‌تسبیحِ فرهنگی اجتماعی و معیشتی مردم شده‌است. تعامل گویا و روشن بین فرهنگ جمعی مردمی با شهر و کالبدِ آن. در این نوشته، ضمنِ آشنایی با تاریخ و ساختار این سامانه، نقشِ فرهنگی آن در شهر و رابطه متقابل کالبد شهر با رسومات فرهنگی ناشی از جریان این آب در شهر بررسی می‌شود. سامانه‌ای که مختصات لازم برای ثبتِ جهانی شدن را دارد. نوشته متکی به مطالعات و برداشت‌های مستمر شخصی نویسنده و تدقیق اطلاعات تاریخی و فنی از طریق مطالعات کتاب‌خانه‌ای است.
۱-مقدمه
شهر موجودی زنده و پویاست. شهر براساس مناسبات و ساختار فرهنگی مجموعه زیستی خود شکل می‌گیرد. از نگاهی دیگر، ساختار فرهنگی هر شهر از مختصات و ویژگی‌های خاص آن شهر به وجود آمده‌است. بنابراین، شاید بهتر باشد چنین گفته‌شود که ساختار شهر و ساختار فرهنگیِ آن رابطه‌ای متقابل و مکمل باهم دارند. ویژگی‌های ساختار و شالوده شهر، ممکن است از محیطی انسان‌ساخت متاثر شده‌باشد، و یا از منظر و عنصری طبیعی. در برخی شهرها مانند اصفهان و سمنان عناصر طبیعی هستند که با مداخله‌ای انسانی ساختار شهر را تحت تاثیر قرار داده‌اسن. در هر دو شهر سامانه تقسیم آب شهر به قدری قوی و محکم با شهر و کالبد آن پیوند خورده‌است که به نظر می‌رسد بخشی از کالبد شهر را شکل داده است.
فرهنگ، به اختصار، عبارت است از کلیه دستاوردهای مادی و معنوی بشر که ریشه در تاریخ و نگاه به آینده دارد. در این تعریف عام، فرهنگ امری جاری است و از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌شود. . دست‌آوردهای مادی و غیرمادی یک جامعه، در هر دوره و مقطعِ زمانی، خصلت‌هایی را برای اهالی و مردم آن جامعه بوجود می‌آورد که کاملا قابل تشخیص و هویت‌مند است. در مبحث شهر و فرهنگ، چگونگی تاثیر این دو بر هم مطرح است. این فرهنگ گاه بسیار سریع بر کالبد شهر تاثیر گذاشته‌است. مانند شهر مسجد سلیمان، بخش شرکت ساز جزیره خارک و نمونه‌هایی از این دست. اما در مواردی دیگر در طی زمان و طول تاریخ فرهنگ شهر را شکل داده‌است. شهر سمنان می‌تواند از آن نمونه‌ها باشد. به نظر می‌رسد سامانه تقسیم آب شهر سمنان به مرور زمان و در طول تاریخ خود را بر ساختار و شالوده شهر غالب کرده‌است. این سامانه البته به دلیل به همراه داشتن فرهنگ به وجود آمده از مناسبات خود توانسته چنین تاثیری بر شالوده شهر بگذارد.
در شهر سمنان بخاطرِ سامانه خاصِ تقسیم آب که حداقل از اواخر قرن هشتم هجری وجود دارد، مناسبات ویژه‌ای شکل گرفته‌است. این مناسبات با خود فرهنگی را به همراه دارد. فرهنگی بسیار طولانی و قدیمی که در دل کوچهها و خیابان‌های شهر رسوخ کرده‌است.
با تشریح این سامانه و با نشان دادن تصاویر و نقشه‌هایی از دوران مختلف شهر به بررسی این امر خواهیم پرداخت که این سامانه چه فرهنگی را با خود به همراه آورده‌است و این فرهنگ چه تعامل و تاثیری بر کالبد شهر و شکل‌گیری بعدیِ شهر گذاشته‌است.
لازم است در تدوین و تهیه هر طرح و برنامه‌ای برای شهر، شالوده شهر و نحوه شکل‌گیری آن مورد مطالعه قرارگیرد. بر اساس مطالعه سامانه پخشِ آبِ سمنان، می‌توان ادعا کرد اگر این سامانه مبنای شکل‌گیری کالبد شهر باشد، می‌تواند مبنای توسعه پایدار شهر نیز باشد. اصول توسعه پایدار چنین شالوده‌هایی را لازم دارد.
در خصوص نحوه تقسیم آب در شهر سمنان مطلب در کتب و گزارش‌ها و اسناد مهندسان مشاور و طرح‌های جامع و تفصیلی وجود دارد. اما در تعدادِ بسیار کمی از آن‌ها نقشه‌ای مستند و دقیق ازشبکه نهرهای آب استخرها وجود دارد، از جمله در «طرح جامع مرحله دوم سمنان» از «شرکت مهندسان مشاور طرح و پژوهش». در اسناد سازمان میراث‌فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری استان سمنان گزارش‌های نحوه تقسیم آب سمنان وجود دارند که در سال‌های ۱۳۷۶ و ۱۳۷۸ کار شده‌اند. همچنین پرونده‌های ثبت ملی استخرها و سامانه تقسیم آب در سمنان در اسناد این سازمان وجود دارد. گزارش و پژوهش‌هایی هم در خصوص این سامانه توسط اساتید و مسئولین سمنان انجام شده‌است. شرکتِ مهندسان مشاورِ «طرح ساماندهی محدوده امام‌زاده یحیی سمنان» پژوهش‌هایی درخصوص این نحوه تقسیم آب ارائه داده‌است.
۲-معرفی شهر سمنان
سمنان مرکز استان سمنان و در حد فاصل دو شهر دامغان و گرمسار در حاشیه کویر و بر دامنه‌های کم شیب جنوبی رشته‌کوه‌های البرز واقع شده‌است. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۱۰۰ متر و دارای شیب عمومی شمالی جنوبی می‌باشد.
این شهر در دشت وسیعی واقع شده که از سمت غرب با تهران ۲۳۰ کیلومتر، از سمت شرق با شهر دامغان ۱۰۷ کیلومتر و از سمت شمال با شهرهای مهدیشهر (سنگسر) ۱۸ کیلومتر و شهمیرزاد حدود ۲۵ کیلومتر فاصله دارد.
دشت سمنان که یکی از وسیع‌ترین دشت‌های شکل گرفته در جنوب رشته کوه‌های البرز است از جنوب سنگسر (در شمال دشت) تا دهانه حوضه به شکل یک مثلث نامنظم است که راس آن در دهانه حوضۀ رود سمنان واقع شده‌است. بعد ازدهانه حوضه رود سمنان مخروط افکنه سمنان شروع می‌شود که شکل آن به صورت مثلثی است که راس آن در دهانه حوضه قرار دارد. شهر سمنان در این مخروط افکنه واقع شده که وسعت آن تا دهانه ۷۳ کیلومتر مربع است. (مهندسان مشاور باغ اندیشه،۱۳۸۹، ص ۸)
در احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم که نگارش آن به قرن چهارم نسبت داده شده‌است در مورد سمنان مندرج است «در کنار جاده است، جامعی خوب در بازار دارد، جوی آبی به نوبت از آن‌جا می‌گذرد و استخرهایش را پر می‌کند. شهر کاهش یافته در برابر آن دیهی بنام سمنانک در سمت ری هست که بازاری گرم دارد» (احسن‌التقاسیم ص۵۲۱)
در بستان السیاحه که زمان تالیف آن اوائل قرن یازدهم هجری است، آمده‌است «سمنان شهرکی است خرم بنیان طولش از جزایر خالدات خح و عرضش از خط استوی «لوما» از بناهای طهمورث دیوبند و هوایش خاطرپسند و آبش گوار و خاکش رغبت فر است قریب دوهزار باب خانه در اوست در زمین پست و بلند و اقع و جوانب اربعه‌اش واسع از اقلیم رابع است اکثر فواکه سردسیرش ممتاز است انجیر و مویز و بادام و فسق و انار آن‌جا با امتیاز است که چون مسلمان و انار سمنان در عالم نیست. (بستان السیاحه)
در کوچه‌های آن جویبارهایی روان است که در ایران حکم راه آب و همچنین راهی در وسط خیابان دارد، ولی چنین می‌نمود که در حوالی شهر به طوری که شاید و باید از آن‌ها استفاده زراعتی نمی‌کردند، اما تنباکو فراوان کاشته می‌شود در خارج بازار میدانی است که چنارهای برازنده دارد و یکی از چنارهای کهنسال در خود بازار است که تنه عظیم آن از سقف بازار بالا رفته است. مناره قدیمی نیز در وسط بازار و وصل به مسجد جامع است که در حال خرابی است. برج با ارتفاع و چند پله دارد که تا نوک آن بالا می‌روند و در آن‌جا گلدسته‌ای هست که زلزله و طول زمان آن را کج کرده‌است. (شرکت مشاور و برنامه‌ریزی معماری و شهرسازی طرح و پژوهش، صص ۶۰-۶۳)
در این متن‌ها به جوی‌ها و نحوه تقسیم آب در سمنان اشاراتی شده‌است. اشعاری نیز وجود دارند که موید فرهنگ حاصل از این سامانه است. معروف‌ترین این اشعار شعر محلی «بری‌دری» به معنی قطع آب شهر است.
این متون و اشعار نشان‌دهنده قدمت و تاثیری است که این سامانه بر شهر سمنان دارد.
۳-نحوه تقسیم آب در سمنان
شیوه تقسیم آب در شهر سمنان از نوع استخری است. این شیوه حداقل از قرن چهارم هجری قمری در سمنان متداول است ولی از نیمه دوم قرن هفتم هجری به بعد حساب و کتابی برای پخش آب سمنان ایجاد شده‌است. این نظریه مبتنی بر باوری است که شیخ علاء الدوله سمنانی (۶۵۷-۷۳۶ ه.ق) را مبتکر نظام تقسیم آب سمنان می‌شناسد. در حالی که مقدسی سه قرن پیش از علاء الدوله به تلویح به تقسیم آب سمنان اشاره کرده‌است که: (جوی آبی به نوبت از آن جا می‌گذرد و استخرهایش را پر می‌کند.) علاوه بر این‌ها می‌توان به دو سند معتبر اشاره‌کرد که به دیرینگی تقسیم آب سمنان اشاره دارند: یکی وقف‌نامه قاضی رکن‌الدین عمیدالملک سمنانی (سال ۷۸۰) و دیگری آگاهی‌نامه‌ای در مورد آب سحر (سال ۱۰۴۰). ذکر این نکته به اعتبار این دو سند جالب است که شیوه تقسیم آب در سمنان از روش‌هایی نظیر تقسیم آب زاینده رود اصفهان که مبتکر آن شیخ بهایی دانسته‌شده، قدیم‌تر است. (احمدپناهی، ۱۳۸۱، ص ۳۴-۳۵) (سازمان میراث‌فرهنگی استان سمنان، ۱۳۸۱، ص۱و۲)
در متون تاریخی نظیر یاقوت حموی و سفرنامه ابودلف و آثار البلاد قزوینی نیز اشاراتی غیرمستقیم به نظام تقسیم آب ایالت کومش آمده‌است. (سازمان میراث‌فرهنگی استان سمنان، ۱۳۸۱، ص۱)
آب سمنان از محلی به نام «سربند گُلِ‌رودبار» واقع در ۱۸ کیلومتری شمال شهر سمنان از ارتفاعات جنوبی شهمیرزاد سرچشمه گرفته و در نزدیکی بند مهدیشهر، با دریافت شعبه‌های ده صوفیان و شهمیرزاد، حوزه وسیعی را مشروب می‌کند. از در جزین چندین رشته قنات به نام‌های «اسلام‌آباد» و «هوابان یا هواوان» و «راهدار»، «کندی‌زنان یا ونه بند» و نیز چشمه‌سارهایی نظیر: «چهل‌تن» و «قاضی‌آب» به آن می‌پیوندند و در یک امتداد وحدت یافته، رودخانه «گل رودبار» را تشکیل می‌دهند. (احمدپناهی، ۱۳۸۱، ص ۴۷)
مدخل رودخانه به شهر در ضلع غربی پارک گلستان (واقع در شمال‌غربی شهر سمنان) وارد آب‌پخش‌کن (پارا) می‌شود.
آب برای مصارف عمده کشاورزی و گه‌گاه آب انبارها و حمام‌ها از برجم کبیر به وسیله ۶ نهر زاوغان, کوشمغان، کدیور, باغ فیض (ناسار), شاه‌جو (جنبدان), لتیبار (چهل قبله) بین استخرهای شش‌گانه شهر تقسیم می‌شود. شرقی‌ترین و غربی‌ترین استخر به ترتیب شاه جوی و زاوقان نام دارند. بین این دو استخر از شرق به غرب به ترتیب استخرهای لتیبار, ناسار و اسفنجان, کوشمغان و کدیور قرار دارند. این استخرها در بالاترین نقطه از شهر قدیم سمنان قرارگرفته‌اند. شهر سمنان از سمت شمال این استخرها توسعه یافته‌است. این دو بخش از شهر که ساختاری متفاوت از هم دارند به وسیله خیابان‌های شرقی-غربی قدس و ۱۷ شهریور از یکدیگر جدا شده‌اند.
شکل شماره ۱: محل قرار گرفتن استخرها در شهر
سازمان اداری حاکم بر ۶ استخر نهادی خود‌جوش و مردمی است و از درون تجربه تاریخی مردم این شهر برآمده‌است. هر یک از این استخرها به وسیله گروهی که در واقع نقش هیئت‌مدیره آن استخر را برعهده دارند، اداره می‌شود. اعضای این هیئت‌مدیره که کار تقسیم آب بین سهم‌بران را برعهده دارد متشکل از «قانون‌دار»، «امین رودخانه» (در ابتدا و انتهای مسیر نهرها دو نفر تحت عنوان این موظف به سرکشی مداوم از رودخانه اند)، «انگارنویس» (هم هر نفر را در طول روز از مدار گردش مشخص کرده و همه روزه سهام آب روز دیگر استخر, نام مالکین و سهم هر یک را نوشته و به استخربان تحول می دهد)، «مره‌بان»، «استخربان» (وظیفه باز و بستن کوله یا دریچه استخر, لایروبی اولین برجم, مراقبت از استخر, تقسیم برگه های حقابه و تقسیم آب را برعهده دارد.) ، «عمله‌دار»، «پاره‌بان» (موظف است همه روزه پس از انتقال آب به استخر در مسیر نهر از محل استخر تا پارا را کنترل نماید) ، «لای‌روبان» می‌باشد. (دارایی، ۱۳۸۴، صص۱-۳) (حسنی، ۱۳۷۶، ۱۵۹)
با توجه به این سازمان مدیریتی سامانه تقسیم آب سمنان درمی‌یابیم آب و سامانه آن هنگام آمدن به شهر با خود فرهنگ اجتماعی و تعاملی خاصی را به وجود آورده‌است. فرهنگی قدمت‌دار و طولانی.
حال با درک این مطلب و آشنایی مختصر با فرهنگ برگرفته از مناسبات سامانه آب، به بررسی تاثیر این سامانه بر نحوه شکل‌گیری شهر می‌پردازیم.
شکل شماره ۲: سند تقسیم آب در سمنان
۴-فرهنگ منتج از سامانه تقسیم آب
در خیابان‌ها و کوچه‌های شهر سمنان این نهرها مانند رگ‌های شهر جاری شده‌اند. نهرها با گذشتن از درون شهر باعث شکل‌دهی به ساختار زمین و کالبد و ساختار فضایی شهر شده‌است.
در عکس‌ها و نقشه‌های متعددی می‌توان مسیر نهرها را شناسایی کرده و با شوارع و معابر قدیمی آن مقایسه کرد. در محلات ثلاثه سمنان با این‌که خیابان‌کشی‌های جدید برخی نقاط را از هم گسسته است اما هنوز این مسیر نهرها و شالوده قدیمی در برخی نقاط قابل مشاهده می‌باشد. یکی از شاخص‌ترین این نقاط محدوده امام‌زادگان علویان می‌باشد. این محدوده در کنار بخشی از راه ابریشم قرار دارد. نهرهای آب آمده از استخرهای بالا پس از گذشتن از کوچه باغ‌ها با گذشتن از این محور و کنار امام‌زاده به باغات جنوبی شهر هدایت می شود. این مسیرها در بخش‌های قدیمی شهر کم نیستند.
شکل شماره ۶: مسیر راه ابریشم، کنار مجموعه امام‌زادگان علویان
شکل شماره ۷: همان مسیر با ۳۶۰ درجه چرخش
نهرهای آمده از استخر ناسار و اسفنجان هم در محدوده بافت تاریخی و محله قدیمی ناسار از لابلای کوچهها و واحدهای مسکونی عبور می‌کند و به باغات پایین دست شهر هدایت می‌شوند. (شرکت مهندسی اردیبهشت مهرازان، ۱۳۹۰، ص۳)
شکل شماره ۸: یکی از نهرهای استخر ناسار و اسفنجان
جای آن هست که به نکاتی ظریف از فرهنگ به دست آمده از این آب اشاره‌ای کوچک شود. به نظر می‌آید مردم شهر به این آب احترام می‌گذارند. مشاهدات میدانی نشان می‌دهد- مردم زباله‌ها خود را در داخل آب این نهرها- که در سرتاسر شهر و بافت شهری و قدیم شهر پخش شده‌اند- نمی‌ریزند. آب با آن‌که از محدوده‌های مسکونی باقت قدیمی شهر عبور می‌کند اما تمیز و زلال است. این نهرها در چندین نقطه بدون پوشش از وسط خیابان‌های اصلی شهر مانند خیابان سعدی، خیابان باهنر، خیابان هفت‌تیر و … عبور کرده‌است. و همچنان زلال به باغات پایین دست در حال هدایت است. روزهای مراسم در این خیابان‌ها مشاهده می‌شود این جوی‌ها که در آن آب روانند تمیزند اما با فاصله چند متری از آن‌ها در جوی‌های دیگری که برای جمع‌آوری آب‌های سطحی در کناره خیابان قرار گرفته‌اند زباله به چشم می‌خورد.
شکل شماره ۹: خیابان سعدی و یکی از نهرهای استخر ناسار و اسفنجان
شکل شماره ۱۰: خیابان سعدی، جوی جمع‌آوری آب‌های سطحی در همان روز، ۱۳ آبان ۱۳۹۲
این مشاهدات گواه فرهنگی طولانی است که تحت تاثیر این سامانه آب همچنان ادامه می‌یابد. یکی از این استخرها که در شرقی‌ترین بخش این سامانه قرار دارد (استخر شاه‌جوی)، معمولا آلوده به زباله‌های بسیاری در مسیر ورودی استخر است. با پرسش‌ها و مطالعات میدانی معلوم شد دلیل این آلودگی امدن نهر اصلی استخر از محل ساخت و سازهای جدیدی است که غالبا کارگران غیر بومی در آن کار و فعالیت می‌کنند. این موضوع نیز گواه تاثیر عمیقی است که این سامانه بر مردم شهر سمنان گذاشته‌است که غیر بومی‌ها از آن بی‌خبرند.
در ادبیات و اشعار محلی شهر سمنان بارها از این استخرها و نهرها یاد شده‌است. شعرهای محلی زیادی در کتب اشعار سمنان در این خصوص وجود دارد که باز نشان از اهمیت موضوع در اذهان عمومی وفرهنگ منتج از آن دارد. شعر معروف «بری دری» به موضوع قطع آب شهر می‌پردازد که چگونه مردم را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. (جواهری، ۱۳۷۰، ص ۱۱۸)
در اذهان عمومی آب قداست خاصی دارد. در زبان محلی مثل‌های بسیاری در این رابطه موجود است که تنها به ذکر دو مثل اکتفا می‌کنیم:
«اوو جوئه پی میاره پاکی خوتی مداره»، آب که در جویباران روان می‌شود تمام آب‌انبارهای خانه را پر می‌کند. (در یک حرکت و کار عمده و عمومی، جزییات هم‌خواه ناخواه منظور می‌شود.
«اووبرسی یه استالی کله مندلی دمبالی»، آب به استخر رسید، در پی محمد علی کوتوله(استخربان) بفرستید. (ترانه‌ایست که کودکان هنگام بازی و تقلید از استخربان و داستان آب می‌خوانند. استخر کوچکی با جاک و گل می‌سازند، «کُلَه‌ای» می‌سازند و وقتی آب را رها می‌کنند، می‌خوانند.) (احمدپناهی،۱۳۸۱، ص۱۰۴)
باورهای عامه در خصوص قداست آب چنان است که نوعروسان که دوسال از ازدواجشان می‌گذشت و باردار نمی‌شدند، باید به «چله‌بری» بروند. چله‌بری چند نوع است: رفتن به حمام غریبه، بالارفتن از مناره مسجد جامع سمنان، و دورزدن اطراف «کُلَه» استخر محل سکونت خودشان. (احمدپناهی،۱۳۸۱، ص۱۰۹)
در خبررسانی سنتی نیز «کُلَه» استخر نقش داشت. در مواقعی که می‌خواستند مردم (وخاصه کشاورزان) را در یک‌جا جمع کنند، دستور می‌دادند که «کله نووژا» یعنی کله را از جایش بلند نکن. و چون صاحبان آب و کشاورزان مشاهده می‌کردند که آب در جوی‌ها جاری نیست ، به سوی استخرها حرکت می‌کردند و از وقع آگاه می‌شدند. (احمدپناهی،۱۳۸۱، صص۱۰۹-۱۱۰)
جالب است اشاره‌ای شود به مصلای نماز باران «چهل قبله»، همان محلی که نهر آب استخرهای لتیبار و شاه‌جوی از هم جدا می‌شوند، بود. از مسافتی دور تا این محل،کفش از پا بیرون می‌کردند و با پای برهنه حرکت می‌کردند. (احمدپناهی،۱۳۸۱، صص۱۱۰)
این سامانه کاملا خلاقانه و سنتی اجرا شده‌است و برای آن قوانینی خاص تنظیم شده‌است. از این که چه کسی مسیر آب را باز کند یا چه‌کسانی آن را لایروبی و محافظت کنند، یا مسیر را کنترل و سرعت آب را کندکنند، همه و همه قوانین خاص خود را دارد که از زمان شیخ علاءالدوله سمنانی یعنی اواخر قرن هفتم هجری در حال اجراست. همین قوانین تعاملات خاص و فرهنگی را در این شهر ایجاد کرده‌است. این قوانین به زبان امروزی همان برنامه‌ریزی شهری را تداعی می‌کند که از سال‌هایی دور بر این شهر حاکم بوده‌است.
۵-شالوده شهر بر نهرهای روان
آگاهان به آثار و میراثِ سمنان، اعتقاد دارند شالوده اصلی شهر و بازار سمنان بر اساسِ سامانه توزیعِ آب شکل یافته‌است. در تداوم این آگاهی‌ها است که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان این سامانه را در فهرستِ آثار میراث فرهنگی کشور ثبت کرده‌است. البته نقشه‌های هوایی سال ۱۳۳۵ خورشیدی شهر این مطلب را تایید می‌کند اما از گذشته‌های دور آن اطلاعات دقیقی در دست نمی‌باشد. پژوهشگران زیادی در شهر سمنان وجود دارند که این سامانه را بررسی و تشریح کرده‌اند. اما شاید یک یا دو نفر از آن‌ها این سامانه را بر نقشه‌های هوایی شهر پیاده کرده‌اند.
در نقشه طرح جامع مرحله دوم شهر سمنان (شرکت مشاور و برنامه‌ریزی معماری و شهرسازی طرح و پژوهش، نقشه‌ها) ارائه شده‌است مسیر جوی‌های آب مشخص شده‌است. با توجه به کروکی دستی قدیمی از شهر سمنان که مربوط به قبل از خیابان‌کشی‌ها می‌باشد مشاهده می‌شود این مسیرها بر روی خطوط قدیمی کوچهها قرار گرفته‌است. با تدقیق این کروکی قدیمی از شهر با نقشه هوایی سال ۱۳۳۵ خورشیدی درمی‌یابیم این کوچهها همان کوچه‌های مورد استفاده و شریان‌های شهر هستند.
شکل شماره ۳: کروکی بخشی از بافت تاریخی شهر- محله اسفنجان- قبل از خیابان‌کشی
شکل شماره ۴: عکس هوایی همان محدوده، سال ۱۳۳۵
شکل شماره ۵: شبکه آب‌رسانی بر روی همان محدوده، طرح جامع مرحله دوم شهر سمنان،(شرکت مشاور و برنامه‌ریزی معماری و شهرسازی طرح و پژوهش)
۶-منظر شهری و استخرها و نهرهای روان
منظر شهری و طبیعی جالب توجهی به دلیل وجود این ۶ استخر و نهرها در شهر به وجود آمده‌است. بخش قدیمی شهر که خیابان ۱۷ شهریور و در امتداد آن خیابان قدس آن را از بخش جدید شهر جدا کرده‌است با وجود ۶ استخرو نهرهای روان‌شان منظر ویژه و یگانه‌ای به شهر بخشیده‌است. در کوچهها و محلات مسکونی در برخی نقاط به دلیل وجود چنین فضاهایی واحدهای همسایگی زیبایی ایجاد شده‌است. بازی کودکان و ماهی‌گیری آن‌ها در محدوده محله و خانه‌شان فضایی شاداب را ایجاد کرده‌است.
شکل شماره ۱۱: استخر کوشمُغان
شکل شماره ۱۲: استخر کُدیوَر
این بخش از شهر با چنین سامانه تقسیم آب و نهرها با بخش امروزی شهر تفاوت‌های زیادی دارد. شکل خیابان‌ها، منظر آن‌ها و فرهنگ مردم در این دو بخش متفاوت است. البته همین بخش جدید شهر هم باز خود را با نهرهای آمده از آب‌پخش‌کن –که در شمال‌غربی شهر سمنان و کنار پارک گلستان قرار دارد- همگون ساخته است و تاثیر این مسیرها بر خیابان‌ها و کوچه‌های جدید مشهود است، اما مناظر حاصل از «برجم‌ها» و استخرها و نهرها در بخش قدیمی شهر است که مناظر آن را ویژه ساخته‌است.
شکل شماره ۱۳: آب‌پخش‌کن، پارا
شکل شماره ۱۴: برجم‌های استخر کوشمغان
از گذشته‌هایی دور مردمان شهر سمنان بسیار آگاه و دانا از توپوگرافی و شیب زمین برای هدایت این سامانه استفاده‌کرده‌اند. براساس این دانایی خانه‌ها و زمین‌های زراعی خود را در مسیر این نهرها بنا کرده‌اند. این مسیرِ نهرها و شیب زمین است که خطوط جدید را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.
با این‌که محلات ثلاله شهر سمنان محلاتی‌هستند که می‌توانسته‌اند کاملا مستقل از یکدیگر باشند اما این سامانه آن‌ها را با هم متحدتر کرده‌است. به طور مثال استخر کوشمغان نهری دارد که به سمت محله کُدیور می‌رود.
شکل شماره ۱۵: استخر کدیور و کوچه باغ‌های آن، محلات ثلاثه سمنان
شکل شماره ۱۶: کروکی از نهرهای موجود استخر کدیور (دارایی، ۱۳۸۴، ص۱۵)
تصاویر بالا گویای این مطلب است که چگونه نهرها بر کوچه باغ‌ها و شکل‌گیری محله قدیمی شهر تاثیرگذار بوده‌است.
ذکر این نکته خالی از لطف نخواهد بود که با بررسی‌های انجام شده و تطبیق مشخصات و ویژگی‌های این سامانه آب با منشور جهانی منظر فرهنگی می‌توان مقدماتی را برای ثبت جهانی منظر فرهنگی استخرهای سمنان فراهم کرد.
۷-نتیجه‌گیری
سمنان شهری است در حاشیه کویر و با سامانه تقسیم آب خاصی که داراست، مورد توجه بسیاری از پژوهشگران بومی و غیر بومی قرار گرفته‌است. تاکنون سازمان میراث‌فرهنگی استان سمنان تمام استخرهای شهر را به ثبت ملی رسانده‌است. و سامانه تقسیم آب را از نظر معنوی به ثبت ملی رسانده‌است.
این سامانه که ۶۰ درصد آن سالم و دایر و ۴۰ درصد دیگر نیاز به بازسازی و احیا دارد، کاملا خلاقانه و منطبق بر نیازها و برنامه‌های شهر در طول چندین سده، بخشِ اصلی از ساختار شهر را تشکیل داده‌است، منظر شهری زیبایی را برای شهر فراهم آورده‌است. در ادبیات محلی و اشعار محلی شهر به وفور از آن یاد شده‌است. وقف‌نامه‌های بسیاری در خصوص آن وجود دارد که معروف‌ترین آن‌ها نیز وقف‌نامه آب سحر است. شهر با داشتن چنین سامانه تقسیم آب توانسته فرهنگِ تعامل و مشارکت را در تاروپود اجتماعی خود زنده نگه‌دارد. این فرهنگ البته نه فقط به دلیل وجود آب بلکه به دلیل وجود مناسبات به وجود آمده توسط این سامانه حاصل شده‌است. سامانه تقسیم آب سمنان به دلیل حضور طولانی و دقیق و قانون‌مند خود مردم و زندگی‌شان را از حیث اقتصادی و اجتماعی تحت تاثیر خود قرار داده‌است.
این نهرها از دل بافت مسکونی و کوچهها و شوارع شهر می‌گذرد. خانه‌ها و پلاک‌ها را شکل می‌دهد و خود را به باغات پایین دست شهر می‌رساند. همین سامانه تقسیم آب شهر باعث شده‌است، هنوز باغات وسیعی در دل شهر وجود داشته باشد. محلات ثلاثه سمنان تاییدی بر این مطلب است. حد فاصل بین محلات نیز همین باغات هستند. به سخنی دیگر باغات محلات را از هم جدا می‌کند آن هم به دلیل بهره‌مندی از این سامانه تقسیم آب.
تشکر و قدردانی
از آقای مهندس بهروز مرباغی استاد گرانقدر خود جهت راهنمایی‌های شایان‌شان تشکر می‌نمایم.
از آقای مهندس محمودرضا دارایی معاونت محترم عمرانی شهرداری سمنان به جهت در اختیار گذاشتن اطلاعات بسیار گرانقدرشان سپاسگزارم.
مراجع
- احمدپناهی، محمد. ۱۳۸۱٫ شیوه سنتی تقسیم آب در سمنان: ۳۴-۳۵ و ۴۷ و ۱۰۴ و ۱۰۹-۱۱۰
- دارایی، محمودرضا. ۱۳۸۴٫ گزاش نحوه تقسیم آب در سمنان: ۱-۱۵
- جواهری، محمد حسن. ۱۳۷۰٫ سرخه ولین یادگار، اشعار محلی سمنان: ۱۱۸
- حسنی، حمیدرضا، ۱۳۷۶٫ آب مایه حیات در استان سمنان: ۱۵۹
- سازمان میراث‌فرهنگی استان سمنان. ۱۳۷۹٫ آشنایی با ابنیه آبی باستانی استان سمنان: ۸۵-۸۶ و۱۰۳-۱۰۶
- سازمان میراث‌فرهنگی کشور، مدیریت میراث‌فرهنگی استان سمنان. ۱۳۸۱٫ گزارش ثبتی استاله (استخر) زاوقان:۱
- سازمان میراث‌فرهنگی کشور، مدیریت میراث‌فرهنگی استان سمنان. ۱۳۸۱٫ گزارش ثبتی استاله (استخر) شاه‌جوق: ۱
- سازمان میراث‌فرهنگی کشور، مدیریت میراث‌فرهنگی استان سمنان. ۱۳۸۱٫ گزارش ثبتی استاله (استخر) کدیور: ۱
- سازمان میراث‌فرهنگی کشور، مدیریت میراث‌فرهنگی استان سمنان. ۱۳۸۱٫ گزارش ثبتی استاله (استخر) کوشمغان: ۱
- سازمان میراث‌فرهنگی کشور، مدیریت میراث‌فرهنگی استان سمنان.۱۳۸۱٫ گزارش ثبتی استاله (استخر) لتیبار: ۱
- سازمان میراث‌فرهنگی کشور، مدیریت میراث‌فرهنگی استان سمنان. ۱۳۸۱٫ گزارش ثبتی استاله (استخر) ناسار و اسفنجان: ۱
- سازمان میراث‌فرهنگی کشور، مدیریت میراث‌فرهنگی استان سمنان. ۱۳۸۱٫ گزارش ثبتی پارا (آب‌پخش‌کن: ۱-۲
- شرکت مشاور و برنامه‌ریزی معماری و شهر سازی طرح و پژوهش. طرح جامع مرحله دوم شهر سمنان، نقشه‌ها و گزارش: ۶۰-۶۳
- شرکت مهندسی اردیبهشت مهرازان. ۱۳۹۰٫ گزارش دوره‌ای طرح ساماندهی محدوده امام‌زاده یحیی سمنان: ۳
- مهندسان مشاور باغ اندیشه، ۱۳۸۹٫ گزارش بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری، مطالعات سطح یک: ۸-۱۳
- “World Heritage Papers 26”,World Heritage Cultural Landscapes, United Nations Educational Scientific And Cultural Organization, Dec 2010,
واژه‌های کلیدی: سمنان، فرهنگ، سامانه تقسیم آب
